Afbeelding: Victor Brauner (1954) “Prelude to civilisation” (MoMa, New York)

Waar komt het vandaan?
In de eerste eeuw voor Christus schreef Epictetus dat wij mensen ons niet zo zeer druk maken over de dingen zelf, maar over onze meningen omtrent deze dingen. Hij beredeneerde daarmee als een van de eerste dat er geen volstrekte waarheid bestaat, slechts betrekkelijke; geen objectieve, maar slechts een subjectieve, door de mens gecreëerde werkelijkheid. Edgar Schein, collega van Douglas McGregor aan het MIT is bekend van zijn publicaties over bijvoorbeeld organisatiepsychologie, cultuur en leiderschap. Hij plaatste deze zienswijze in de context van de 20e eeuw door te stellen dat mensen niet reageren op een objectieve wereld, maar op een wereld die gevormd is door hun eigen interpretaties, hypothesen en theorieën ten aanzien van de vraag hoe de wereld in elkaar steekt. In deze visie staat de tijdsgebonden en plaatsgebonden psychologische realiteit die mensen ervaren centraal.

klik hiervoor meer info over Edgar Schein

Invloed van Kurt Lewin

Op basis van zijn experimenten rond het effect van groepsdruk op het geheugen van individuele groepsleden kwam Lewin samen met Grabbe tot het inzicht dat:

‘that what exists as reality for the individual is, to a high degree, determined by what is socially accepted as reality’

(Lewin en Grabbe, 1948, p. 57).

Menselijk gedrag hangt volgens beide auteurs samen met wat in de groep sociaal geaccepteerd is en met de positie waarin we onszelf en anderen waarnemen binnen het sociale geheel waartoe we behoren. In dit verband hebben de auteurs het over sociale perceptie en formuleerden ze het veranderkundige principe dat verandering van gedrag niet zozeer het gevolg is van nieuwe kennis, maar vooral van verandering in iemands sociale perceptie. Kortom, van zijn beleving van zijn directe – sociale – omgeving.

Sociaal constructionisme?
Er zijn vele stromingen in de wetenschap die met elkaar gemeen hebben dat ze de menselijke zin- en betekenisgeving centraal stellen.Het sociaal-constructionisme is er daar 1 van. Het legt de nadruk op het belang van het gemeenschappelijk komen tot een gedeelde beeldvorming zonder dat dit ten koste gaat van het eigene van het individu. Het hanteert daarbij enkele centrale vooronderstellingen als:

• Een objectieve werkelijkheid is voor mensen ongrijpbaar en in zoverre er een werkelijkheid bestaat, is deze sociaal geconstrueerd.
• Kennis is historisch, sociaal-cultureel specifiek en context bepaald.
• Kennis komt voort uit intermenselijke communicatieprocessen

Deze vooronderstellingen zijn onder meer uitgewerkt in de communicatiesysteemtheorie van Watzlawick et al (1970) en worden toegepast in beroepsvelden als de psychotherapie (Warhus, 2001, p. 96), de pedagogiek (Wortham, 2001, p. 115) en de mediation (Van Dongen, De Laat en Maas, 1996; Winslade en Monk, 2000, p. 37-41). Binnen de bedrijfswetenschappen en met name op het gebied van de veranderkunde worden deze vooronderstellingen nog maar recent en op kleine schaal uitgewerkt (Bouwen, 1994; Wierdsma, 1999; Van Nistelrooij, 1999; Hosking, 2002, p. 10; Van Nistelrooij & Sminia 2010) en Van Nistelrooij & De Wilde (2008).

Het is vergelijkbaar met het (sociaal-) constructivisme uit de filosofie en bijvoorbeeld het symbolisch-interactionisme uit de sociologie. Centraal in al deze stromingen is dat het niet gaat om wat de objectieve werkelijkheid wordt genoemd, maar om de subjectieve werkelijkheid die mensen zelf construeren.

Filosofisch interessant misschien, maar wat hebben we er aan?
Bij het geven van leiding of bij het begeleiden van verandering kunnen we uit gaan van de formeel – geobjectiveerde werkelijkheid zoals deze bijvoorbeeld is vastgelegd in kwaliteitshandboeken, procedures en functieomschrijvingen, maar we kunnen ook uit gaan van de werkelijkheidsbeleving hiervan door de mensen die er dagelijks mee werken. Beide zijn hieronder schematisch uitgewerkt.

Voorbeelden van een formeel-objectieve werkelijkheid

• Organogram oftewel de formele hoofdstructuur van een organisatie
• espoused values (kernwaarden) zoals die op een website of in reclame slogans worden gebruikt
• Mission statement – in zoverre deze allen op papier staat

Voorbeelden van informeel-subjectieve werkelijkheid

• informeel netwerk bestaande uit opinieleiders, commissieleden, vriendenclubjes
• enacted values (waarden die er in de dagelijkse onderlinge omgang toedoen)
• Visie – in zoverre deze tot stand is gekomen door een dialoog met alle relevante stakeholders

De insteek vanuit een sociaal-constructionistische blik is die van de tweede… aansluiten bij de subjectieve realiteit van de mensen wiens werkplek verandert.

Sociaal-constructionisme als veranderkundige benadering?
In recente organisatiepsychologisch georiënteerde tekstboeken over organisatiegedrag van Jackson en Carter (2000), Huczynski en Buchanan (2004) en Knights en Willmott (2006) wordt het sociaal-constructionisme geïntroduceerd als een aan het postmodernisme gelieerd kritisch alternatief voor de behavioristische en positivistische traditie. Ook in de recente publicaties over chane management van Burnes (2000), King en Anderson (2002) en Darwin, Johnson en McAuley (2002) wordt het sociaal-constructionisme gezien als een kritisch perspectief op de traditionele organization development-benadering. In dit verband spreken Bartunek, Lacey en Wood (1992, p. 207) en Barrett, Thomas en Hocevar (1995, p. 353) over een cognitieve benadering waarin de focus ligt op verandering van organisationele schemata, sociale cognities en -percepties. Net als Bouwen (1994, p. 371), Beech en Cairns (2001, p. 1311) en Heracleous en Barrett (2001, p. 755) leggen zij de nadruk op het meervoudige, relationele en interactieve karakter van organisatieverandering en zijn ze van mening dat een dergelijke focus de werkzame principes van het organizational development-proces kan verrijken. Afgaande op de melding hierover in Cummings en Worley (2001, p. 27) wordt ook binnen de organization development- benadering het sociaal-constructionisme gezien als recente ontwikkeling en omschreven als ‘social constructionist approach to planned change’. De auteurs refereren daarbij, zonder in te gaan op de achterliggende assumpties, aan een veranderkundige aanpak waarbij via conversaties een proces wordt gevolgd van planning, diagnose, selectie en implementatie.